مقدمه

در این مقاله عملیات زراعی لازم برای کشت و کار موفق نخود و عدس دیم در تاریخ کشت پاییزه مورد بحث قرار می‌گیرد. به ‌طور کلی وضعیت آب و هوا و میزان بارندگی، منابع تأمین رطوبت خاک، رعایت تناوب، استفاده از ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی، طرز تهیه زمین به ‌منظور ذخیره‌سازی رطوبت در خاک و استفاده‌ی صحیح و به ‌موقع از نهاده‌ها (بذر اصلاح شده، کود، سم، ماشین‌آلات مناسب و ...) و به بیان دیگر مدیریت زراعی مناسب از مهم‌ترین عوامل موثر و کلیدی برای بهبود و افزایش تولید در زراعت حبوبات دیم است. در کنار عوامل مذکور داشتن مهارت و دانش دیمکاری از نظر کاربرد یافته‌های تحقیقاتی در مزرعه را نیز نباید نادیده گرفت. رعایت اصول فنی حاصل از نتایج تحقیقات انجام شده در مناطق مختلف کشور موجب موفقیت زراعت پاییزه حبوبات دیم می‌شود. مهمترین عوامل قابل ذکر در این خصوص عبارتند از آماده سازی خاک، تغذیه و کود دهی گیاهان، رعایت زمان کاشت، استفاده از میزان بذر توصیه شده در واحد سطح (تراکم بذر)، روش و عمق کاشت و مبارزه با علف‌های هرز در مزارع.

آماده سازی خاک

در زراعت دیم تنها عامل تامین کننده رطوبت مورد نیاز برای رشد و نمو گیاه، آب حاصل از بارندگی‌ها است و خاک به عنوان مخزن ذخیره آن محسوب می‌شود و به همین دلیل هرگونه عملیات زراعی که منجر به افزایش ذخیره و حفظ رطوبت در خاک دیمزارها گردد موجب موفقیت بیشتر زراعت دیم خواهد شد. در این راستا رعایت اصول فنی برای آماده‌سازی خاک مزرعه بسیار مهم می‌باشد. این امر رابطه مستقیمی با انتخاب ماشین آلات مناسب کشت دارد.

یکی از روش های بسیار موثر در حفظ رطوبت خاک، کشت بدون خاکورزی است. در این نوع کشت به دلیل اینک شخم زده نمی‌شود، وجود کاه و کلش باقی مانده از کشت سال قبل در سطح خاک رطوبت مورد نیاز گیاه حفظ می‌شود و خاک هم، چون زیر و رو نمی‌شود کمتر دستخوش تغییر و فرسایش میشود. این روش علاوه بر مزیت های زیست محیطی و افزایش بهره وری محصول، باعث کاهش چشمگیر هزینه کشت بعلت کمترین میزان استفاده از ماشین آلات در مزرعه میشود.

یکی دیگر از روش های کشت دیم استفاده از ماشین آلات متناسب بمنظور کاهش عمق شخم است.

 

                                                               شکل (1)

 نتایج بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهد که روش مرسوم استفاده از  گاو‌آهن برگرداندار در اراضی دیم موجب از بین رفتن رطوبت ذخیره شده در خاک می‌‌شود (شکل 1) ولی استفاده از گاو‌آهن قلمی و یا پنجه غازی برای آماده‌سازی زمین کشت حبوبات دیم می‌تواند به کاهش تلفات آب ذخیره شده در خاک کمک نموده و در حفظ رطوبت خاک بسیار مؤثر باشد و از این طریق سبب افزایش عملکرد در واحد سطح می‌شود. بر این اساس، بهترین گزینه برای آماده سازی زمین زیر کشت حبوبات دیم در پاییز عبارتست از استفاده از گاوآهن قلمی به عمق 20 سانتیمتر و یک‌بار دیسک‌زنی خاک  قبل از کاشت.

 

شکل1- استفاده از گاوآهن برگرداندار به دلیل معایب زیاد از جمله تلفات بیشتر رطوبت ذخیره شده در خاک، افزایش هزینه اولیه کشت و... در زراعت حبوبات دیم توصیه نمی‌شود (عکس از منطقه ورزقان آذربایجان شرقی).

 

میزان بذر(تراکم کاشت)

نتایج تحقیقات نشان داده است که مناسب‌ترین میزان بذر گیاه نخود و عدس دیم برای تولید مطلوب به ترتیب 30 و 200 بوته در متر مربع می‌باشد که باید بر اساس وزن صد دانه رقم مورد کاشت و با یک تناسب ساده محاسبه شود. به عنوان مثال اگر وزن صددانه یک رقم نخود سفید 35 گرم باشد برای یک هکتار زراعت دیم نیاز به  105کیلوگرم بذر میباشد. لازم به ذکر است این میزان بر اساس قوه نامیه 100 درصد محاسبه شده و اگر قوه نامیه بذر کمتر از 100 درصد باشد به تناسب آن باید به میزان بذر لازم برای کشت در یک هکتار اضافه شود:

5/10=100÷ ( 35×30 ) X=	وزن بذرلازم برای یک متر مربع (گرم)		تعداد بذر
	35		100
	X		30

یعنی برای یک متر مربع زمین به 5/10 گرم بذر نیاز است. اگر این مقدار را به هکتار تبدیل کنیم(10000 متر مربع) میزان بذر لازم برای بذرکاری برابر 105 کیلوگرم خواهد شد.

زمان کاشت

زمان کاشت یکی از عوامل بسیار مهم و مؤثر در دستیابی  به عملکرد بالا در زراعت حبوبات دیم است. تأخیر در کاشت سبب کاهش طول دوره رشد و کاهش عملکرد می‌گردد. نتایج مطالعات انجام شده نشان داده است که در مناطق معتدل سرد (بخشهایی از استان کرمانشاه، لرستان و ...)، نیمه گرمسیری و گرمسیری (بخشهایی از استان کرمانشاه، ایلام و لرستان) مناسب‌ترین زمان برای کشت پائیزه نخود و عدس دیم  از 15 آبان تا 15 آذر ماه است.

 

                                                                                            شکل (2)

  

عمق و روش کاشت

یکی از روش‌هایی که متاسفانه به غلط در بین زارعان مناطق مختلف کشور رایج است کشت نخود و عدس دیم به روش دستپاشی و سپس سعی در پوشاندن روی بذور با استفاده از ادواتی مانند گاوآهن برگرداندار و نیمه برگرداندار و یا دیسک و ... است. با توجه به این‌که در این روش میزان بذر لازم برای واحد سطح غیر قابل کنترل بوده و نیز به دلیل عدم یکنواختی پاشش بذر در سطح خاک، امکان وجود نقاطی با پوشش گیاهی زیاد و نقاطی با پوشش گیاهی بسیار کم (تنک) در مزرعه وجود دارد (غیر یکنواختی)، زراعت با موفقیت همراه نخواهد بود. همچنین در صورت استفاده از گاوآهن برگرداندار برای پوشانیدن روی بذور، امکان دفن بذور در اعماق زیاد وجود دارد و این امر موجب خواهد شد تا قدرت زیادی از بذر در حین جوانه زنی در داخل خاک تا سبز کردن گیاه در سطح خاک تلف شده و گیاهان حاصله بسیار ضعیف خواهند بود(شکل 2).

 

 

بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده در موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور مناسب ترین عمق کاشت بذر نخود و عدس دیم بین 7- 5 سانتی‌متر است و به همین دلیل استفاده از ردیف‌کار و یا خطی‌کارهای پنوماتیک برای کشت بذر در عمق مناسب توصیه می‌شود. لازم به ذکر است علاوه بر فایده‌های کشت مکانیزه از جمله رعایت تراکم مطلوب گیاهی در واحد سطح و نیز رعایت عمق مناسب کشت، در صورت استفاده از بذرکار و یا خطی کار برای کشت حبوبات دیم امکان مبارزه مکانیکی با علف‌های هرز مزرعه نیز فراهم خواهد شد (شکل‌های3 و 4).

 

 

شکل 2- یک مزرعه عدس دیم در منطقه ورزقان آذربایجان شرقی که بذرپاشی آن با دست انجام شده (تراکم نامطلوب گیاه در واحد سطح) و به دلیل استفاده از گاوآهن برگرداندار برای پوشاندن روی بذور عمق کشت بذور بیشتر از میزان توصیه شده بوده و گیاهان سبز شده در سطح خاک بسیار ضعیف می باشند.

 

                                                                         شکل (3)

 

                                                                   شکل(4)

 

با توجه به این که بر اساس نتایج تحقیقات، مناسب‌ترین فاصله بین ردیف‌های کشت در نخود دیم  25 تا 30 سانتیمتر و در عدس 20-25 سانتی متر است لذا در صورت کشت با ماشین‌های بذر کار غلات رایج در ایران (ردیف‌کارها) می‌توان بر حسب نوع وسیله و فاصله ردیف‌های آن از ترکیبات مختلفی نظیر دوخط کاشت+ 1 خط نکاشت یا 1 خط کاشت + یک خط نکاشت استفاده نمود (شکل‌های 3 و 4).

 

شکل 3- یک مزرعه نخود دیم در منطقه کرمانشاه(ایستگاه سرارود) که توسط خطی‌کار غلات کشت شده (تراکم مناسب گیاه در واحد سطح) و  عمق کشت بذور طبق میزان توصیه شده بوده(5سانتی‌متر) و گیاهان سبز شده در سطح خاک از وضعیت مناسبی برخوردارند

 

شکل4- یک مزرعه نخود دیم در منطقه مراغه که توسط خطی‌کار غلات کشت شده (تراکم مناسب گیاه در واحد سطح) و با استفاده از کولتیواتور زنی در بین ردیف‌های کاشت با علف‌های هرز آن مبارزه شده است.

مصرف کود‌های شیمیایی (تغذیه گیاهی)

گیاهان متعلق به خانواده لگومینوزه(و از جمله نخود و عدس) توانایی تثبیت نیتروژن آزاد هوا به وسیله همزیستی ریشه آنها با باکتری‌های مخصوص را دارند و این امر سبب می‌شود که علاوه بر تامین نیاز به نیتروژن مورد نیاز گیاه در طول فصل رشد قسمتی از آن نیز برای زراعت بعدی که معمولا غلات می‌باشد در خاک ذخیره شود. به همین دلیل نخود و عدس دیم احتیاج زیادی به مصرف کودهای ازته ندارند؛ ولی چون در اوایل مرحله رشد گیاه (مخصوصا تا مرحله دو برگی) فرآیند همزیستی باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن و ریشه گیاه چندان تکمیل نشده است بنابراین در این مرحله  کاربرد 30-20 کیلو گرم نیتروژن خالص در هکتار در زمان کشت نخود و عدس دیم به عنوان آغازگر( Starter ) توصیه می‌شود.  لازم به ذکر است که مصرف هرگونه کود نیتروژنه اضافی مخصوصا در مراحل بعد از دو یا سه برگی گیاه نه تنها اثرات مفیدی در افزایش عملکرد نخواهد داشت بلکه موجب کاهش فعالیت همزیستی باکتریهای تثبیت کننده ازت با ریشه گیاه خواهد شد.

در مورد نیاز گیاهان نخود و عدس دیم به فسفر نیز نتایج تحقیقات انجام شده در موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور نشان داده است که هرگاه میزان فسفر خاک کمتر از 6 قسمت در میلیون (ppm ) باشد مصرف کودهای فسفره ضرورت دارد و لازم است که میزان فسفر خاک به مرز 6  قسمت در میلیون رسانیده شود. با توجه به موارد ذکر شده توصیه می‌شود با مشورت و راهنمایی کارشناسان خاکشناسی و تغذیه گیاهی از مناطق مختلف مزرعه نمونه‌برداری شده و میزان فسفر خاک توسط آزمایشگاه اندازه‌گیری شده و بر اساس نتایج حاصله اقدام به مصرف کودهای فسفره شود.

کنترل علف های هرز

در کشت‌های پاییزه نخود و عدس دیم، تراکم علف‌های هرز مزرعه در مقایسه با تاریخ کشت بهاره، بیشتر است. در مقایسه با غلات که به گیاهان خفه کننده علف‌های هرز مشهورند و قدرت و توانایی مناسبی در رقابت و استیلا بر علف‌های هرز دارند، نخود و عدس در مقابله با علف های هرز، گیاهان ضعیفی محسوب می‌شوند. کشت ردیفی این دو نوع محصول امکان تردد تراکتور در سطح مزرعه را فراهم نموده و امکان مبارزه با علف های هزر به روش های مختلف را به آسانی فراهم میکند.. نتایج اغلب بررسی‌ها نشان داده است که بر حسب نوع علف‌هرز و تراکم آن ، امکان کاهش 70 درصدی محصول و یا بیشتر از آن در مزرعه نخود و عدس دیم وجود دارد. مهمترین دلیل این امر رقابت علف‌های هرز بر سر مواد غذایی و رطوبت خاک با محصول اصلی (نخود و عدس دیم) می‌باشد که در نهایت سبب مغلوب شدن نخود و عدس شده و باعث کاهش عملکرد می‌شود. همچنین ثابت شده است که دوره بحرانی رقابت علف‌های هرز با محصول اصلی در طول 40 تا 50 روز پس از کشت (جوانه‌زنی و سبز کردن گیاه) است و اگر در این دوره با علفهای هرز مزرعه مبارزه شود به میزان قابل توجهی از خسارت وارده بر عملکرد کاسته خواهد شد.. بنابراین کنترل و مبارزه با علف‌های هرز مزرعه نیز یکی از عوامل کلیدی موفقیت در تولید نخود و عدس دیم است که نیاز به توجه کافی دارد. با توجه به این‌که در کشت‌های غیر مکانیزه (دستپاش) امکان کنترل مکانیکی علف‌های هرز مزرعه وجود ندارد تنها راه مبارزه با علف‌های هرز وجین دستی آنهاست که به دلیل بالا بودن هزینه‌های کارگری مقرون به صرفه نمیباشد. بر همین اساس توصیه می شود که برای کاهش هزینه‌های مبارزه با علف‌های هرز نسبت به کشت مکانیزه اقدام شده و در این صورت به یکی از سه روش کنترل مکانیکی، کنترل شیمیایی و نیز روش تلفیقی می توان با استفاده از ماشین آلات متناسب با نوع مبارزه با صرف هزینه‌های نسبتا کمی، نسبت به کنترل علف‌های هرز مزرعه اقدام گردد. مطابق نتایج حاصل از بررسی‌های انجام شده در این زمینه در موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور روش‌های توصیه شده در خصوص هر مورد به شرح زیر است:

کنترل مکانیکی

با توجه به این که مناسبترین فاصله ردیف‌ کشت برای کشت گیاه نخود 30-25 سانتی‌متر است، از این رو در صورت کشت با ماشین‌های بذرکار غلات رایج در ایران (ردیف کارها) می‌توان بر حسب نوع وسیله و فاصله ردیف‌های آن با استفاده از تراکتور چرخ باریک وکولتیواتور و یا هر وسیله مناسب دیگر علف‌های هرز را در فاصله خطوط 50 سانتی‌متر کنترل نمود (شکل 5 و 6). فاصله ردیف کشت برای گیاه عدس 25 سانتی‌متر است که در زمان کشت توصیه می‌شود با بستن یک لوله سقوط پس از دو لوله سقوط در ردیف‌کارها فاصله ردیف‌های50 سانتی‌متری ایجاد نمود و سپس با استفاده از تراکتور چرخ‌باریک و کولتیواتور می‌توان علف‌های هرز را در فاصله خطوط 50 سانتی‌متر به روش مکانیزه کنترل نمود.

 

                                                                                            شکل (5)

شکل 5- کنترل مکانیکی علف‌های هرز مزرعه نخود دیم با استفاده از تراکتور چرخ باریک و کولتیواتور(عکس از ایستگاه تحقیقات دیم سرارود کرمانشاه)

روش کنترل شیمیایی علف‌های هرز

با استفاده از علف‌کش‌ انتخابی سوپر گالانت (یک لیتر در هکتار) یا گالانت (دو لیتر در هکتار) می‌توان علف‌های هرز نازک ‌برگ در مزارع نخود را کنترل کرد. با استفاده از علف‌کش انتخابی لنتاگران (5/3 یا 5/2 لیتر در هکتار) می‌توان علف‌های هرز پهن‌برگ یکساله را در مزارع نخود کنترل نمود. در مورد گیاه عدس نیز با استفاده از علف‌کش انتخابی سوپر گالانت (1 لیتر در هکتار) یا گالانت (2 لیتر در هکتار) می‌توان علف‌های هرز نازک برگ و با استفاده از علف‌کش انتخابی لنتاگران (2 لیتر در هکتار) می‌توان علف‌های هرز پهن‌برگ یکساله را کنترل نمود.

روش کنترل تلفیقی علف‌های هرز

در این طریق می توان با استفاده از ترکیبی از روش‌های مکانیکی و شیمیایی نسبت به مبارزه با علف های هرز مزرعه اقدام نمود. به عنوان مثال استفاده از یک مرحله کنترل مکانیکی و یک مرحله کنترل شیمیایی می‌تواند تاثیر بسیار مطلوبتری در مبارزه با علف‌های هرز داشته باشد.

توصیه‌های ترویجی

اعمال مدیریت زراعی مناسب و توصیه شده در مزارع نخود و عدس یکی از مهم‌ترین عوامل موثر و کلیدی برای بهبود و افزایش تولید در زراعت دیم است. توجه به اصول آماده سازی بهینه خاک، کاشت در تاریخ مناسب و توصیه شده در منطقه، استفاده از  تراکم مطلوب کاشت، کشت مکانیزه با استفاده از بذرکار یا خطی‌کار مناسب، تامین نیاز غذایی گیاه (رعایت فرمول کودی توصیه شده) و مبارزه با علف‌های هرز موجب افزایش تولید نخود و عدس دیم در کشت‌های پاییزه می‌شوند.