سارا یوسف ابادی
۱۴۰۳/۱۲/۲۳
مکانیزاسیون کشاورزی در آفریقا به‌سرعت در حال گسترش است و تراکتورها جایگزین روش‌های سنتی شده‌اند. این تغییر، مزایایی مانند کاهش سختی کار، افزایش تولید و بهبود امنیت غذایی دارد. اما در کنار آن، چالش‌هایی مثل فرسایش خاک، جنگل‌زدایی و کاهش فرصت‌های شغلی نیز وجود دارد. زنان نیز نسبت به مردان دسترسی کمتری به خدمات مکانیزاسیون دارند. با سیاست‌گذاری صحیح، می‌توان از مزایای مکانیزاسیون بهره برد و همزمان اثرات منفی آن را کاهش داد.
مکانیزاسیون کشاورزی در آفریقا: فرصت‌ها و چالش‌های استفاده از تراکتور
کشاورزی در آفریقا در حال تغییر است. ماشین‌آلات کشاورزی، به‌ویژه تراکتورها، به‌تدریج جایگزین روش‌های سنتی مانند شخم زدن با دست یا استفاده از حیوانات شده‌اند. هرچند که هنوز هم 80 تا 90 درصد از کشاورزان آفریقایی به روش‌های دستی و سنتی متکی هستند، اما این روند به دلیل کاهش قیمت ماشین‌آلات و افزایش دستمزدهای روستایی به‌سرعت در حال تغییر است. در سال‌های اخیر، فروش تراکتور سالانه حدود 10 درصد رشد داشته است.
اگر به تاریخ کشورهای صنعتی‌شده نگاه کنیم، می‌بینیم که استفاده گسترده از ماشین‌آلات در کشاورزی، تغییرات بزرگی در اقتصاد، جامعه و محیط‌زیست ایجاد کرده است. همین مسئله درباره آفریقا نیز صدق میکند. مکانیزاسیون کشاورزی می‌تواند هم فرصت‌های بزرگی به همراه داشته باشد و هم چالش‌های جدیدی ایجاد کند. اگر این تغییرات بدون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری درست اتفاق بیفتند، ممکن است پیامدهای منفی آن بیشتر از مزایای آن باشد.
بررسی تأثیرات مکانیزاسیون در آفریقا
برای درک بهتر این مسئله، ما تحقیقی در 87 روستا از چهار کشور آفریقایی شامل بنین، نیجریه، مالی و کنیا انجام دادیم. این مناطق به این دلیل انتخاب شدند که قبلاً تجربه‌ای از مکانیزاسیون داشته‌اند. در این مطالعه، 1,330 نفر از ساکنان روستاها در 129 گروه مختلف درباره تأثیرات مکانیزاسیون بر زندگی‌شان صحبت کردند.
نتایج این پژوهش نشان داد که مکانیزاسیون می‌تواند تغییرات عمیقی در کشاورزی، زندگی روستایی و محیط‌زیست ایجاد کند. این تغییرات هم مثبت و هم منفی هستند. از یک طرف، مکانیزاسیون می‌تواند کار کشاورزی را آسان‌تر کرده، باعث افزایش درآمد و حتی بهبود تغذیه شود. اما از طرف دیگر، چالش‌هایی مانند فرسایش خاک، جنگل‌زدایی و نابرابری در دسترسی زنان به خدمات تراکتوری نیز وجود دارد.
مزایای مکانیزاسیون کشاورزی
یکی از مهم‌ترین مزایای استفاده از تراکتور این است که کار سنگین کشاورزی را برای مردان، زنان و کودکان کاهش میدهد. بسیاری از افراد که قبلاً مجبور بودند ساعت‌های طولانی در مزارع کار کنند، اکنون وقت بیشتری برای انجام کارهای دیگر دارند. کودکان فرصت بیشتری برای تحصیل پیدا می‌کنند و برخی از روستاییان می‌توانند کسب‌وکارهای غیرفرهنگی راه‌اندازی کنند.
یکی دیگر از فواید بزرگ مکانیزاسیون این است که باعث افزایش سطح زیر کشت میشود. 61 درصد از کشاورزانی که در این تحقیق شرکت کردند، گفتند که با استفاده از تراکتور، می‌توانند زمین‌های بیشتری را زیر کشت ببرند. در کشور مالی، یک کشاورز توضیح داد:
"بسیاری از کشاورزان زمین دارند، اما نمی‌توانند آن را کشت کنند، بنابراین آن را به حال خود رها کرده‌اند. اما با تراکتور، این زمین‌ها قابل کشت شده‌اند و تولید محصولات آنها بسیار بیشتر از نیاز خانوارها شده است."
علاوه بر این، مکانیزاسیون باعث میشود که کارهای کشاورزی در زمان مناسب انجام شوند. این موضوع اهمیت زیادی دارد، زیرا انجام به‌موقع کارهای کشاورزی باعث افزایش بازده محصولات میشود. 72 درصد از کشاورزان گفتند که به لطف تراکتور، می‌توانند محصولات بیشتری برداشت کنند، که این مسئله به بهبود امنیت غذایی و کاهش فقر کمک میکند.
چالش‌های مکانیزاسیون کشاورزی
بااین‌حال، استفاده از ماشین‌آلات سنگین در کشاورزی بدون مشکلات نیست. یکی از نگرانی‌های بزرگ، فرسایش خاک است. 58 درصد از کشاورزان گفتند که وقتی از گاوآهن دیسکی استفاده میشود، خاک سخت‌تر شده و حاصل‌خیزی آن کاهش پیدا میکند. در بنین، یک کشاورز توضیح داد:
"وزن تراکتور باعث فشرده شدن خاک میشود... در نتیجه، مشکلاتی مثل سیلاب و فرسایش خاک افزایش می‌یابد و این موضوع حاصل‌خیزی زمین و میزان محصول را به‌شدت کاهش میدهد."
چالش دیگر جنگل‌زدایی است. وقتی کشاورزان می‌خواهند زمین‌های بیشتری را زیر کشت ببرند، معمولاً مجبورند درختان را قطع کنند. حتی اگر فقط چند درخت از میان مزارع برداشته شوند، باز هم این کار می‌تواند تنوع زیستی را کاهش داده و باعث شود خاک در برابر باران و باد آسیب‌پذیرتر شود. یک کشاورز در مالی گفت:
"برای اینکه تراکتور بتواند راحت کار کند، درختان را قطع می‌کنند. این کار زمین را در معرض آسیب قرار میدهد."
یکی دیگر از مسائل بحث‌برانگیز، تأثیر مکانیزاسیون بر اشتغال است. در بعضی از کشورها مانند بنین، مکانیزاسیون باعث افزایش فرصت‌های شغلی شده است، زیرا با گسترش زمین‌های زیر کشت، نیاز به نیروی کار برای انجام کارهای دیگر مثل برداشت محصول بیشتر شده است. اما در کشور نیجریه، وضعیت متفاوت بود. 48 درصد از کشاورزان در نیجریه گفتند که به دلیل مکانیزاسیون، برخی از مشاغل سنتی از بین رفته‌اند.
همچنین، مکانیزاسیون برای همه به‌طور یکسان در دسترس نیست. زنان معمولاً کمتر از مردان به خدمات مکانیزاسیون دسترسی دارند. در مالی، 71 درصد از زنان این مشکل را تأیید کردند، اما در بنین فقط 5 درصد چنین نظری داشتند. این نشان میدهد که میزان تأثیرگذاری این مشکل در مناطق مختلف، متفاوت است.
چگونه می‌توان چالش‌های مکانیزاسیون را مدیریت کرد؟
خبر خوب این است که بسیاری از این مشکلات با استفاده از روش‌های صحیح کشاورزی و سیاست‌گذاری‌های مناسب قابل حل هستند. مثلاً:
- برای جلوگیری از فرسایش خاک، می‌توان از روش‌های کشاورزی حفاظتی استفاده کرد. به جای استفاده از گاوآهن دیسکی که خاک را به‌شدت زیرورو میکند، می‌توان از ابزارهای سبک‌تر مانند "ریپرها" یا "بذرکارهای مستقیم" استفاده کرد که آسیب کمتری به خاک می‌زنند.
- برای کاهش جنگل‌زدایی، می‌توان از برنامه‌ریزی دقیق زمین‌های کشاورزی استفاده کرد. بعضی از زمین‌ها ارزش بالایی برای حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از تغییرات آب‌وهوایی دارند و باید محافظت شوند.
- برای افزایش دسترسی زنان به تراکتور، می‌توان برنامه‌هایی ایجاد کرد که زنان را به استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی تشویق کند. مثلاً، نمایش زنان موفقی که از تراکتور استفاده می‌کنند، تشکیل گروه‌های مکانیزاسیون برای زنان و ارائه آموزش‌های تخصصی به آنها، می‌تواند به کاهش این نابرابری کمک کند.
نتیجه‌گیری
اگر مکانیزاسیون کشاورزی به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند باعث افزایش تولید، بهبود کیفیت زندگی و کاهش فقر در آفریقا شود. اما بدون سیاست‌های مناسب، ممکن است مشکلاتی مانند تخریب محیط‌زیست، نابرابری اجتماعی و کاهش اشتغال ایجاد شود. بنابراین، برای اینکه کشاورزی در آفریقا به‌طور پایدار توسعه یابد، باید از مکانیزاسیون به‌عنوان ابزاری برای پیشرفت استفاده کرد و همزمان چالش‌های آن را نیز در نظر گرفت.
