گیاهان به طور طبیعی دارای ترکیباتی هستند که می‌توانند به‌عنوان حشره‌کش طبیعی مورد استفاده قرار گیرند. کشور ما هم که دارای تنوع گیاهی زیادی است، خاستگاه بسیاری از این گیاهان آفت‌کش است.

: این روز‌ها کلماتی مثل «ارگانیک» و «محصولات سالم» از واژه‌های پرتکرار مکالمات روزمره ما شده‌اند، چون همه می‌دانند مصرف سموم علیه آفات و بیماری‌ها آن‌قدر بالا گرفته که کمتر محصولی را می‌توان عاری از آن‌ها دانست. متاسفانه سال به سال مصرف سموم نیز رو به افزایش است و این خود باعث مقاومت آفات شده و نسل به نسل قوی‌تر می‌شوند حتی.

آمار نشان می‌دهد ۵۰۰ نوع حشره آفت نسبت به یک یا چند سم آفت‌کش مقاومت نشان داده‌اند. علاوه بر این مصرف سموم عوارض دیگری هم دارد. مثلا آلودگی محیط‌زیست به مواد شیمایی ماندگار، آلودگی آب و منابع غذایی دام‌ها، آلودگی آب‌های زیر زمینی، طغیان کردن جمعیت حشرات به دلیل نابود کردن دشمنان طبیعی شان و انتقال باقیمانده سموم به مصرف‌کننده نهایی که ما هستیم.

در این مقاله ما با انواع سموم گیاهی و ارگانیک آشنا میشویم از سوی دیگر در آخر به مزایای سمپاشی در شب میپردازیم.

پرمصرف و کم‌مصرف‌های کشور

میزان مصرف سالانه سموم دفع آفات کشاورزی در ایران حدود ۲۴۰۰۰ تن است که از این میزان حشره‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها و علف‌کش‌ها به ترتیب از میزان بالای مصرف برخوردار است. استان گیلان دارای بالاترین میزان مصرف و استان سیستان و بلوچستان دارای کمترین میزان مصرف هستند.

اثرات مصرف مواد شیمیایی در محصولات کشاورزی

طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی هر سال در کشور‌های در حال توسعه سه میلیون نفر در اثر آفت‌کش‌های شیمیایی مسموم می‌شوند. از این تعداد ۲۲ هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند، ۵۳۷ هزار نفر دچار بیماری‌های مزمن می‌شوند و ۷۳ هزار نفر به بیماری‌های کشنده‌ای مثل سرطان مبتلا می‌شوند. بیماری‌های پوستی دومین رتبه بیماری‌های معمول مربوط به مشاغل مرتبط با سموم است. همچنین دلیل طعم نامناسب بعضی میوه‌جات و سبزیجات باقی ماندن سموم و کود‌های شیمیایی در آنهاست. چون با افزایش مصرف این مواد شیمیایی، آنتی‌اکسیدان‌ها کاهش یافته و این محصولات بدون طعم شده و ارزش غذایی شان پایین می‌آید. تحقیقات نشان داده بین افزایش مصرف این مواد و ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها از جمله سرطان رابطه مستقیمی وجود دارد. حال با توجه روز افزون آمار ابتلا افراد در جامعه به انواع سرطان راه‌حل چیست؟ آیا میتوان ر با استفاده از روش‌های سازگار با محیط‌زیست این مشکل را برطرف کنیم؟

در ادامه به بررسی روش های سازگار با محیط میپردازیم.

روش‌های سازگار با محیط‌ زیست

این روش‌ها را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد:

مبارزه بیولوژیک: در این روش از حشراتی که به طور طبیعی در طبیعت وجود دارند برای کنترل آفات استفاده می‌شود. مثلا کفشدوزک‌ها به طور طبیعی شته‌ها را شکار می‌کنند. در سال‌های اخیر به دلیل مصرف بی‌رویه سموم این حشرات شکارگر طبیعی جمعیت‌شان رو به کاهش است؛ بنابراین با پرورش آن‌ها در محیط‌های تحقیقاتی و آزمایشگاهی و رها‌سازی‌شان در طبیعت می‌توان باعث کاهش مصرف سموم شد.

استفاده از نسل جدیدی از آفت‌کش‌ها به نام آفت‌کش‌های گیاهی: گیاهان به طور طبیعی دارای ترکیباتی هستند که می‌توانند به‌عنوان حشره‌کش طبیعی مورد استفاده قرار گیرند. کشور ما هم که دارای تنوع گیاهی زیادی است، خاستگاه بسیاری از این گیاهان آفت‌کش است. جالب است بدانید در بسیاری از کشور‌های دنیا به کشت این گیاهان و استخراج و مصرف مستقیم عصاره آن‌ها جهت مبارزه با آفات اقدام می‌کنند.

ویژگی آفت‌کش‌های گیاهی

۱- برای انسان و سایر موجودات زنده بی‌خطر هستند و محیط‌زیست را آلوده نمی‌کنند.

۲ - به صورت انتخابی عمل می‌کنند. یعنی فقط آفت را از بین می‌برند و کاری به دیگر حشرات مثل شکارگر‌های طبیعی که مفید هستند، ندارند.

۳- دوره کارنس ندارند. چون هنگام مصرف سموم شیمیایی، باید یک دوره زمانی کوتاه یا بلند بسته به نوع سم طی شود تا اثر بقایای سم در محصول کشاورزی از بین برود. ولی در آفت‌کش‌های گیاهی این محدودیت وجود ندارد.

۴ - از نظر اقتصادی مقرون به صرفه هستند و برای کشاورزان ما هزینه کمتری را به همراه دارند.

بیاید با ند نمونه آفت کش گیاهی کاربردی آشنا شویم.

نمونه‌هایی از آفت‌کش‌های ارگانیک خانگی و طرز تهیه آن‌ها

حشره‌کش فلفلی

در یک مخلوط‌کن دو عدد فلفل قرمز، یک پیاز بزرگ، یک بوته سیر و کمی آب بریزید تا یک مخلوط خمیری به دست آید. بعد یک گالن آب روی آن بریزید و بگذارید یک روز در این حالت باقی بماند. بعد از گذشت این مدت آن را از صافی عبور دهید. حشره‌کش به دست آمده قابل استفاده برای گل‌های رز، آزالیا و سبزیجات است. همچنین می‌توانید در همان حالت خمیری گلوله‌هایی را در خاک گلدان یا باغچه قرار دهید تا آفات را از بین ببرد.

حشره‌کش پرتقالی

یک پرتقال را پوست بکنید. دو فنجان آب جوش روی آن بریزید و بگذارید چند ساعت بماند. بعدآن را صاف کنید. به این محلول چند قطره صابون مایع اضافه کنید و برای دفع آفات استفاده کنید. این حشره‌کش برای اسپری در لانه مورچه هم مناسب است.

حشره‌کش ریواسی

نیم کیلو برگ ریواس را با چهار لیوان آب به مدت ۲۰ دقیقه بجوشانید. بعد از این‌که سرد شد از صافی بگذرانید و در یک ظرف شیشه‌ای بریزید. چند قطره صابون مایع یا مایع ظرفشویی به آن اضافه کنید و برای انواع حشرات استفاده کنید.

کارخانه های تولید انواع سموم در اقدامی برای کاهش عوارض سموم تولید شده برای سیستم ایمنی بدن افراد و حفاظت از محیط زیست تولید انواع آفت کش های ارگانیک را شروع کردند.

آفت‌کش‌های ارگانیک موجود در بازار

پالیزین

معروف‌ترین حشره‌کش گیاهی پالیزین یا بیوژل است که مخلوطی از صابون‌های غلیظ، روغن‌های گیاهی، عصاره اکالیپتوس و نعنا، صمغ‌های گیاهی و... است.

از آن برای مبارزه با آفاتی مثل شته، سفید بالک‌ها، مگس‌ها و کنه‌ها استفاده می‌شود و هم برای شست‌وشوی درختان موجود در پارک‌ها و فضای سبز.این صابون می‌تواند چربی، دوده و گرد و غبار سطح برگ‌ها را از بین ببرد و تا دو هفته مؤثر است.

این حشره‌کش دوره ماندگاری بسیار کمی دارد و آلوده‌کننده محیط‌زیست نیست و پس از نابودی آفات هیچ اثر سمی روی گیاه سمپاشی شده باقی نمی‌گذارد.

این صابون یک ژل غلیظ خوشبو است که باید در آب گرم حل شود. حلالیت آن در آب سرد کند است.

مقدار مصرف آن را طبق دستور‌المعل درج شده روی آن رعایت کنید.

این آفت‌کش یک آفت‌کش تماسی است یعنی باید محلول ژل طوری روی آفت پاشیده شود که تمام بدن آن را پوشش دهد.

توصیه می‌شود محلول بیوژل با غلظت توصیه‌شده فنی، به مدت سه بار و با فاصله سه روز یک بار تکرار شود تا آفت به‌طور کامل کنترل شود.

اگر در مزرعه می‌خواهید پالیزین را مصرف کنید می‌توانید آن را همراه کود‌های شیمیایی استفاده کنید تا ضمن صرفه‌جویی در هزینه و زمان باعث افزایش کارایی در اثر پوشش کامل برگ باشد.

گارلیکول

این حشره‌کش حاوی عصاره سیر، روغن‌های گیاهی و سایر مواد غلظت‌دهنده است.

برای دفع آفاتی مثل کنه، مگس سفید، سن و‌... موثر است.

این حشره‌کش هم مثل پالیزین دوره کارنس بسیار کمی دارد و آلوده‌کننده محیط‌زیست نیست و پس از نابودی آفات هیچ اثر سمی روی گیاه سمپاشی‌شده باقی نمی‌گذارد.
شکل ظاهری آن یک مایع غلیظ سبز‌رنگ با بوی سیر است.

توصیه می‌شود این محلول سه نوبت و با فاصله زمانی سه چهار روز یک بار تکرار شود.

کالیبان

یک نوع قارچ‌کش است که برای از بین بردن سفیدک‌ها استفاده می‌شود.

پودر سبز‌رنگی است که به‌راحتی در آب حل می‌شود.

مواد تشکیل‌دهنده آن نمک‌های پتاسیم، گیاهان دارویی و ترکیبات معدنی است.

چون دارای ترکیبات قلیایی است موقع مصرف حتما از دستکش استفاده کنید.

به دلیل به کاربردن گیاهان دارویی در ساختف برای انسان و سایر موجودات زنده و محیط‌زیست بی‌خطر است.

 

چه موقع سمپاشی کنیم؟ لزوم رعایت آستانه خسارت اقتصادی

عرضه‌ی سموم آلی مصنوعی به بازار مصرف و استفاده بی‌رویه از آنها به تدریج سبب بروز مشکلات زیادی شده است. از مهم‌ترین این عوارض می‌توان آلودگی هوا، آب و خاک، به‌هم خوردن تعادل سیستم‌های اکولوژیکی، ظهور آفات ثانوی و به‌وجود آمدن افراد مقاوم در برابر سموم را نام برد. در بعضی کشورها علی‌رغم پراکندگی محدود آفت، نابودی هرچه بیشتر آن به صورت یک قاعده‌ی کلی پذیرفته شده است. با توجه به این قاعده  یک حشره‌کش هر اندازه بر گونه‌های بیشتری از آفات تاثیر بگذارد و نیز هر قدر تأثیر آن شدیدتر باشد، مطلوب‌تر خواهد بود. اما امروزه نادرست بودن این تفکر به اثبات رسیده است. به‌خصوص زمانیکه اندیشه‌ی مصرف کمتر سموم به صورت یک اصل مطرح باشد، اهمیت تعیین آستانه ی خسارت اقتصادی بیشتر خواهد بود.

 

به طور کلی آستانه خسارت اقتصادی عبارت است از حداقل انبوهی جمعیت یک آفت که بتواند سبب ایجاد خسارت اقتصادی در محصول شود. آنچه تحت عنوان سطح زیان اقتصادی (Economic injury level) در منابع علمی آورده شده، عبارت است از جمعیتی از یک آفت که هزینه‌ی مبارزه با آن برابر با خسارتی است که در صورت عدم مبارزه روی محصول عارض می‌شود. به عبارت دیگر سطح زیان اقتصادی، حداکثر انبوهی یک گونه‌ زیان‌آور است که محصول قادر به تحمل آن می‌باشد، اما زمان مبارزه با آفت مشخص نمی‌شود. عملیات مبارزه باید قبل از رسیدن جمعیت آفت به سطوح اقتصادی شروع شود تا از بروز خسارات شدید ممانعت گردد. لذا آستانه‌ اقتصادی (Economic Threshold)، زمان انجام عملیات مبارزه علیه آفات را جهت جلوگیری از طغیان آن مشخص می‌کند.

 

در حال حاضر در کشور ما همان‌طور که از گذشته مرسوم بوده به‌جای تکیه به‌این اصل اساسی، اکثرا هنگام توصیه سم برای مبارزه با آفت از فاکتورهای موقتی و غیرعلمی برای تعیین زمان مناسب سم‌پاشی نظیر «به محض مشاهده آفت»، «به محض مشاهده خسارت»، و یا «به محض باز شدن شکوفه‌ها» استفاده می‌شود. در حالیکه کاملا روشن است که چنین اقدامی به هیچ‌وجه تناسبی با یک مبارزه ی منطقی و اقتصادی ندارد. امروزه این اصل که قبل از اقدام به‌مبارزه خصوصا مبارزه شیمیایی علیه هر آفت، باید از آستانه خسارت اقتصادی آن آگاهی کامل داشته باشیم، به صورت یک اصل کلی و اجتناب‌ناپذیر در آمده است. اصل اساسی در تعیین آستانه اقتصادی عبارت است از اختلاف موجود بین نسبت جمعیت عادی یک آفت در روی گیاه با جمعیتی از آن گونه که قادر به ایجاد خسارت کمی و کیفی اقتصادی در محصول باشد.

 

 

 

به منظور استفاده مطلوب از یک سم آفتکش ضروری است که نسبت هزینه مبارزه به‌مقدار محصول مورد سمپاشی ملاک عمل قرار گیرد. هزینه مبارزه همواره باید متعادل با ارزش محصول محافظت شده باشد. به منظور تعیین آستانه اقتصادی ابتدا باید در یک گیاه مشخص یک یا دو آفت کلیدی در نظر گرفته شود. منظور از آفت کلیدی عبارت است از مهمترین آفت موجود در بین چند آفت روی گیاه که به‌طور دائم و شدید خسارت می‌زند. در صورتیکه بر علیه این آفت مبارزه نشود، اغلب انبوهیِ جمعیت آن از آستانه اقتصادی تجاوز خواهد کرد.

 

آستانه خسارت اقتصادی، نسبت به شرایط آب‌وهوایی،‌ فصول، منطقه، مرحله رشدی گیاه، نوع گیاه،‌ روش کشت، شکل مصرف محصول، میزان رغبت تولید کننده و بالاخره اوضاع اقتصادی تغییر می‌کند. با این‌وجود علی‌رغم در نظر گرفتن کلیه نکات فوق،‌ ارزیابی خسارت اقتصادی کاری بسیار دشوار است. باید توجه داشت که در کشاورزی نسبت هزینه مصرفی به سود حاصله همواره به عنوان سریع‌ترین راه و نه مناسب‌ترین، در حل این گونه مسائل قابل پذیرش است. باید توجه داشت که سود حاصل از کاربرد سموم کشاورزی ممکن است به‌قیمت ایجاد مسمویت در مصرف کنندگان، از بین رفتن جانوران مفید و به‌هم خوردن تعادل اکولوژیک در طبیعت تمام شود که مسلما زیان آن پس از مدتی دامنگیر خودمان خواهد شد.

مهندسین کشاورزی به بررسی مزایای سم پاشی در شب و فواید آن پرداختند در آخر این موارد را مورد بررسی قرار میدهیم.

 

مزایای سمپاشی در شب

سمپاشی در شب دارای مزایای زیادی است که باعث می شود کنترل آفات بهتر انجام شود. در این راستا مشاهدات میدانی کارشناسان و تجارب بعضی از کشاورزان مزایای عملیات سمپاشی در شب را تایید نموده است.این مزیت خصوصا در ماههای گرم سال کاملا مشهود می باشد

 

۱-     کاهش میزان تبخیر سم به دلیل اختلاف قابل ملاحظه درجه حرارت شب و روز و در نتیجه ماندگاری بیشتر محلول سم روی درخت.

 

۲-     اثر بخشی افزونتر عملیات سمپاشی به علت کاهش فعالیت پروازی آفات در شب و کنترل بهتر خصوصا در مورد حشرات بالغ آفت پسیل پسته.

 

۳-     بهره برداری مطلوبتر از نیروی کار کارگران به دلیل خنک تر بودن هوا در شب.

 

به منظور رفع مشکل کاهش دید کارگران در شب استفاده از روش های ذیل کارساز می باشد:

 

الف: بهره گیری از نور مهتاب

 

ب: استفاده از کلاههای چراغ دار شارژی (چراغ های مورد استفاده در معادن)

 

ج: کاربرد چراغ های LED کم مصرف که روی سر بسته می شوند.

 

د: بهره گیری از نور حاصل از لامپ های متصل به سیستم نیروی محرکه تراکتور

 

در ضمن امکان کاربرد سمپاشهای توربین دار یا اتومایزر (خودپاش) به علت عدم نیاز به کارگر در شب مهیا و کارایی آن بیشتر خواهد بود.

در سمپاش جدید که توسط شرکت های تولید کننده انواع سمپاش ها در سطح جهان و ایران مهندسین در تلاش هستند تا با تولید سمپاش های چند کاربری بتوانند نیاز کشاورزان را برطرف کنند.